Czym jest elektroterapia i dlaczego jest wciąż skuteczna

Elektrolecznictwo jest działem fizykoterapii, w którym w celach leczniczych i diagnostycznych wykorzystuje się energię elektryczną. Zabiegi wykonywane są przy użyciu zmiennego i stałego prądu o różnej częstotliwości. Elektroterapia ma zastosowanie w medycynie i rehabilitacji także w połączeniu z innymi metodami fizykoterapii. W terapii wykorzystuje się biologiczne działanie prądu elektrycznego na organizm. Biologiczne oddziaływanie prądu elektrycznego na organizm opiera się na bezpośrednim jego wpływie na procesy elektrofizjologiczne, które zachodzą w komórkach, a oddziaływanie prądu elektrycznego na mechanizmy odruchowe oraz humoralne dodatkowo wpływa na stymulację tkanek. W zależności od rodzaju prądu i dawki jaką zastosujemy powodować może takie efekty jak :

•          Miejscowy wzrost krążenia krwi i limfy
•          Zmiany przepuszczalności błon biologicznych
•          Zwiększenie procesów dyfuzji i osmozy, wzrost przemiany materii w tkankach
•          Stymulacja wydzielania endorfin i enkefalin
•          Uwalnianie neuromediatorów i hormonów tkankowych

Czego skutkiem terapeutycznym będzie:

•          Pobudzenie mięśni  i nerwów
•          Relaksacja mięśni
•          Poprawa ukrwienia i dotlenienia tkanek w  skutek czego polepszenie ich trofiki
•          Przyspieszenie regeneracji tkanek
•          Łagodzenie stanu zapalnego

Rodzaje prądów wykorzystywanych w elektroterapii

W terapii wykorzystuje się prądy o różnych częstotliwościach, na potrzeby fizykoterapii podzielone na trzy grupy :

•          Prądy małej częstotliwości tj. od 0 do 1000Hz – w tym również prąd galwaniczny będący prądem stałym
•          Prądy średniej częstotliwości tj. od 1000 do 100 000Hz – prądy zmienne, prądy interferencyjne, modulowane prądy średniej częstotliwości
•          Prądy wielkiej częstotliwości – krótkie fale, fale decymetrowe i mikrofale

Metody fizykoterapeutyczne wykorzystujące efekt działania prądu elektrycznego

GALWANIZACJA

Zabieg elektroleczniczy wykorzystujący działanie prądu stałego na organizm, polegający na przepływie prądu stałego między elektrodami umieszczonymi na ciele pacjenta. Zabieg wykonuje się z użyciem dwóch płaskich elektrod umieszczonych w pewnej odległości od siebie na wilgotnych podkładach nasyconych wodą wodociągową lub roztworem soli kuchennej(0,1-0,5%). W zależności od sposobu ułożenia elektrod prąd może płynąć poprzecznie lub podłużnie w stosunku do części ciała poddanej zabiegowi.

Rozróżniamy dwa rodzaje galwanizacji – galwanizacja anodowa działa przeciwzapalnie i przeciwbólowo, a galwanizacja katodowa poprawia ukrwienie. Prąd stały przepływając przez tkankę nerwową i mięśniową wywołuje elektrotonus, a więc zmianę ich pobudliwości, jednocześnie powodując rozszerzenie naczyń krwionośnych. Na skutek miejscowych zmian w naczyniach krwionośnych (zwężenie a następnie silne ich rozszerzenie) dochodzi do powstania w miejscach przylegania elektrod rumienia galwanicznego (żywoczerwona skóra – głównie pod katodą) i miejscowego ocieplenia tkanek. Poprawa krążenia wywołuje korzystny wpływ nie tylko na tkanki będące w polu zabiegowym, ale zwiększenie przepływu krwi może wystąpić w całym segmencie, w którym zabieg jest wykonywany. Zwiększa się resorpcja wysięków, obrzęków i krwiaków. Przyspieszają się procesy regeneracji – szybsze gojenie się ran i przewlekłych owrzodzeń. Obserwuje się działanie przeciwbólowe (wyraźniej pod anodą). Najczęściej galwanizację wykorzystuje się w leczeniu bólów kręgosłupa w przebiegu choroby zwyrodnieniowej i dyskopatii, nerwobólów, przewlekłych zapaleń splotów, korzeni nerwowych i nerwów obwodowych. 

JONOFOREZA

Zabieg elektroleczniczy wykonywany w celach leczniczych polegający na wprowadzeniu za pomocą prądu galwanicznego jonów leków ulegających dysocjacji elektrolitycznej w wodzie. Jest sposobem miejscowego, ograniczonego podawania zdysocjowanych leków. W celu wprowadzenia jonów danego leku należy umieścić pod odpowiednią elektrodą podkład nasycony jego roztworem. Jony dodatnie odpychane będą przez elektrodę dodatnią (anodę), a jony ujemne przez elektrodę ujemną (katodę). Ważny jest więc dobór odpowiedniej elektrody, pod którą umieścimy lek. Do zabiegu używa się prądu stałego lub impulsowego o długim czasie trwania impulsu(np. 2ms, 100Hz) posiadającego tym samym komponent galwaniczny.

Podobnie jak przy galwanizacji elektrody umieszczamy na zwilżonych podkładach pod jedną z nich umieszczając nasączoną lekiem bibułę filtracyjną. Wykorzystuje się podłużny lub poprzeczny przepływ prądu w zależności od okolicy, na którą działamy. Zarówno w przypadku jonoforezy jak wcześniej opisanej galwanizacji należy pamiętać o tym aby podkład był większy od elektrody, tak aby ta nie dotykała bezpośrednio skóry. Jonoforeza ma szerokie zastosowanie w zależności od leku jakiego użyjemy. Najczęściej wykorzystywane jest w leczeniu takich schorzeń jak nerwobóle, neuralgie, rwa kulszowa, rwa ramienna, stany zapalne stawów i tkanek miękkich, artrozy, choroby reumatyczne i zwyrodnieniowe stawów, blizny i przykurcze,  osteoporoza, złamania, urazy mięśni.

PRĄDY IMPULSOWE MAŁEJ CZĘSTOTLIWOSCI 

Prądy nazywane także prądami bodźcowymi ze względu na bodźcowe oddziaływanie na tkanki pobudliwe. Są to prądy, powstałe na podłożu przerywanego odpowiednio prądu stałego,  składające się z ciągu impulsów elektrycznych o różnym kształcie. Ich parametry mogą być ściśle określone, nastawione i odtworzone, a częstotliwość waha się w granicach od 0,5 do 500Hz. Każdy z impulsów może wywołać określoną reakcję mięśni i nerwów. Działanie bodźcowe prądu impulsowego zależy od kształtu impulsu, amplitudy i częstotliwości.

Wyróżnia się impulsy prostokątne, trójkątne i trapezowe. Ważną rolę w tej formie elektroterapii odgrywa częstotliwość impulsów, która musi być dostosowana do właściwości elektrofizjologicznych błon komórkowych, a tym samym odgrywa ważną rolę w powstawaniu pobudzenia nerwów i  mięśni. Istotnym jest czy impuls elektryczny podziała na tkankę wówczas kiedy istnieje już potencjał czynnościowy czy po nim, bowiem ograniczenie w pobudliwości skutecznego pobudzenia tkanki nerwowej  i mięśniowej związane jest z ich czasem refrakcji, trwającego od 1 do 5ms. Jest to okres, w którym komórka nie ma zdolności do ponownego pobudzenia. Działając więc różnymi częstotliwościami powodującymi nakładanie się impulsów lub też nie, wywołać możemy trzy rodzaje skurczów. Pojedynczy skurcz mięśnia lub grupy mięśni (częstotliwość do 10Hz), skurcz tężcowy niezupełny (od 10 do 20Hz), skurcz tężcowy zupełny (od 20 do 80Hz). Stosując wyższe częstotliwości uzyskamy rozluźnienie mięśni (od 90 do 200Hz). Warto wiedzieć również, że częstotliwość 2-5Hz ma działanie przeciwbólowe powodując uwalnianie endorfin, a częstotliwość 50-100Hz działając na mechanizm bramki kontrolnej także wywoła efekt przeciwbólowy.

Najczęściej używane w terapii prądy impulsowe niskiej częstotliwości to prądy diadynamiczne, prądy Traberta oraz prądy TENS.

PRĄDY DIADYNAMICZNE (DD, prądy BERNARDA)

Prądy diadynamiczne to prądy powstające w skutek prostowaniu prądu zmiennego o częstotliwości 50Hz. Impuls powstaje w wyniku nałożenia powstałych połówek sinusoidy na podprogowe natężenie prądu galwanicznego (2-4mA). Czas trwania impulsu i czas przerwy jest w nich równy i wynosi 10ms. Ze względu na komponentę impulsową i galwaniczną wartość mocy impulsu nie spada nigdy do zera ale do minimalnej wartości prądu stałego. W terapii wykorzystywane są przede wszystkim przez ich skuteczne działanie przeciwbólowe, zwiększające ukrwienie i mające bezpośredni wpływ na mięśnie szkieletowe. Podstawowe rodzaje prądów diadynamicznych: MF, DF, CP, LP, RS, MM.  W terapii stosujemy kombinację powyższych rodzajów, a działanie biologiczne jest nieco odmienne dla każdego z nich.

Najważniejsze efekty charakterystyczne dla poszczególnych  postaci prądów są następujące: prąd CP zwiększa ukrwienie; prądy CP i LP mają działanie troficzne i zwiększają wchłanianie krwiaków i wysięków; prądy DF, CP i LP mają działanie przeciwbólowe. Diadynamik ma główne zastosowanie w leczeniu  przewlekłych chorób oraz następstw urazów narządu ruchu, którym towarzyszy rozlany ból. Ze względu na komponent galwaniczny stosuje się podobną metodologię wykonania zabiegu jak w przypadku galwanizacji i jonoforezy wykorzystując odpowiednio nawilżone podkłady pod każdą z elektrod. Stosowane dawki są czuciowo nadprogowe – pacjent czuje wyraźne mrowienie ( nie powinien odczuwać pieczenia czy bólu). 

PRĄD TRABERTA

Prąd Traberta to rodzaj prądu stosowanego w elektrolecznictwie o mniejszej komponencie galwanicznej niż prądy diadynamiczne. Jest to prąd o stałej częstotliwości wynoszącej 142Hz (czas trwania impulsu 2ms, czas przerwy 5ms). Prąd ten bardzo dobrze działa przeciwbólowo, szybko jednak powodując przyzwyczajenie. Poprzez wywołanie drżenia mięśniowego działa rozluźniająco na mięśnie, przez co nazywany jest prądem ultrabodźcowym. Zabieg wykonywany jest przy użyciu dwóch różnej wielkości elektrod, które oddalone są od siebie o ok 3cm. W miejscu o największej bolesności warto umieścić katodę. Stosowane jest ułożenie podłużne elektrod, w przypadku oddziaływania na kręgosłup, oraz poprzeczne przy zabiegach na kończyny. Stosowane są bodźce wywołujące uczucie wibracji ale nie wywołujące skurczu tężcowego zupełnego, który jest niepożądany (bodźce czuciowo podprogowe). W trakcie trwania zabiegu i zanikania efektów czuciowych należy zwiększać dawkę prądu.  Głównymi wskazaniami do stosowania prądów Traberta są stany podrażnienia korzeni nerwowych, choroba zwyrodnieniowa stawów kręgosłupa, artrozy, zapalenia stawów i tkanek okołostawowych, stany po urazach narządu ruchu, bóle różnego pochodzenia.

PRĄDY IMPULSOWE ŚREDNIEJ CZĘSTOTLIWOSCI 

Do stosowanych w terapii prądów średniej intensywności zalicza się prądy o częstotliwości w zakresie od ok. 3000Hz do 20 000Hz. W celu wywołania skurczu mięśnia przy użyciu prądu średniej częstotliwości konieczne jest zastosowanie większego natężenia prądu niż w przypadku prądów niskiej częstotliwości. Aby prądy te mogły wywoływać pobudzenie konieczne jest zmodulowanie ich częstotliwości (do ok. 100Hz) i amplitudy. Prądy średniej częstotliwości zmodulowane do małej częstotliwości łatwiej pokonują opór skóry pozwalając na głębsze przenikanie w tkanki i niwelując nieprzyjemne doznania u pacjenta, co daje im przewagę nad prądami małej częstotliwości. Biorąc pod uwagę zmienność bieguna elektrody z częstotliwością  5000 razy na sekundę, nie trzeba rozróżniać elektrod podczas wykonywania zabiegu (nie ma znaczenia czy ułożenie jest kolejno katoda anoda czy anoda katoda), gdyż żadna z elektrod nie ma wyraźnego działania i charakteryzują się bezbiegunowością. Ze względu na działanie tonizujące, prądy te wykorzystywane są głównie do stymulację mięśni. Zmniejszając napięcie mięśni działają przeciwbólowo i poprawiają ukrwienie tkanek. Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje prądów średniej częstotliwości wykorzystywane w terapii, a są to prądy interferencyjne (Nemeca) i prądy Kotza.

Prądy interferencyjne – Nemeca (Interdyn)

Prądy interferencyjne to prądy powstające na skutek interferencji, czyli nakładania się na siebie dwóch niezmodulowanych prądów sinusoidalnych średniej częstotliwości. Częstotliwość prądów nie znacznie się od siebie różni i najczęściej jest to 4000Hz i 3900Hz. Częstotliwość nośna odpowiada  średniej wartości tych prądów, a częstotliwość modulowana ich różnicy. W skutek interferencji, która zachodzi w tkankach występuje modulacja amplitudy w wyniku czego powstają impulsy małej częstotliwości, mające działanie bodźcowe w tkankach. Prądy interferencyjne powstają wewnątrz tkanek, a nie pod elektrodami. Działanie pobudzające jest więc duże w obszarze interferencji (wewnątrz tkanek), jednocześnie pod elektrodami brak jest działania bodźcowego co zapobiega podrażnieniu skóry. Zabieg wykonywać można metodą statyczną lub dynamiczną. W metodzie statycznej wykorzystujemy cztery płaskie elektrody różnej wielkości pozostające w tym samym miejscu przez cały czas trwania zabiegu. Metoda dynamiczna wykorzystuje ciągłe zmiany ułożenia elektrod w trakcie zabiegu w celu wywołania dynamicznego pola interferencyjnego w tkankach. Do wykonania zabiegu ta metodą stosuje się specjalne rodzaje elektrod o kształcie rękawiczek. Dynamiczna metoda wykorzystywana jest głównie do leczenia zwiększonego napięcia mięśniowego i obrzęków nawracających. Prądy interferencyjne działają przeciwbólowo, wywołują skurcz mięśni szkieletowych, wywierają wpływ na autonomiczny układ nerwowy, rozszerzają naczynia krwionośne i usprawniają krążenie krwi, przyspieszają przemianę materii w tkankach.

Prądy Kotza – rosyjska stymulacja

Prądy Kotza to prądy średniej częstotliwości, modulowane do częstotliwości małych, służące głównie do mięśni z zanikiem prostym w celu ich stymulacji oraz u sportowców w celu zwiększenia masy i siły mięśniowej.

ELEKTROSTYMULACJA MIĘŚNI

Elektrostymulacja jest zabiegiem polegającym na wywołaniu skurczu mięśnia przy użyciu prądów impulsowych lub drażnienia zakończeń nerwów czuciowych zlokalizowanych w skórze. Skurcz taki wywołać można poprzez działanie prądem bezpośrednio na stymulowany mięsień lub pośrednio oddziałując na nerw zaopatrujący dany mięsień. Elektrostymulację wykonać możemy z użyciem jednej elektrody (metoda jednobiegunowa) lub dwóch elektrod, wtedy mówimy o metodzie dwubiegunowej. W metodzie jednobiegunowej wykorzystywana jest jedna elektroda, będąca elektrodą czynną, oraz druga elektroda bierna (większa, znajdująca się w pewnym oddaleniu od elektrody czynnej). Elektrodą czynną drażnimy punkt motoryczny mięśnia zlokalizowany przy pomocy specjalnych tablic. Metoda dwubiegunowa wykorzystuje dwie małe elektrody, będące równej wielkości, umieszczane na skórze w pobliżu miejsc, w których mięsień przechodzi w ścięgno. Jednym z najczęściej stosowanych rodzajów elektrostymulacji jest tonoliza, stosowana w przypadku spastycznego porażenia mięśni, a mająca na celu przywrócenie im fizjologicznego pobudzania. Stosuje się także elektrostymulację mięśni odnerwionych, w celu opóźnienia ich zaniku oraz odbudowy siły.  Zabieg stosowany jest również w celu poprawy ukrwienia i jako jedna z metod zwalczania bólu. 

PRĄDY TENS

Przezskórna elektrostymulacja nerwów (TENS) stosowana jest do objawowego leczenia bólów różnego pochodzenia, zarówno przewlekłych zespołów bólowych jak i bólów ostrych. Niewątpliwą zaletą prądów TENS jest możliwość nabycia domowych, „kieszonkowych” elektrostymulatorów, umożliwiających wykonywanie zabiegów w domu, o czym nieco więcej przy opisie aparatury. Wyróżniamy trzy rodzaje przezskórnej elektrostymulacji nerwów: TENS konwencjonalny, APL-TENS, hiperstymulację TENS.

TENS konwencjonalny

W konwencjonalnej przezskórnej elektrostymulacji nerwów wykorzystujemy prądy o stosunkowo małym natężeniu (od 25 do 30mA) oraz dużej częstotliwości (od 10 do 200Hz). Prąd ten działa na mechanizm bramki kontrolnej. Elektrody umieszczone zostają nad miejscem bólu lub proksymalnie do jego lokalizacji. Po okresie chwilowego odczuwania mrowienia następuje uśmierzenie bólu.

APL-TENS

Przezskórna elektrostymulacja podobna do akupunktury posługuje się impulsami o małej częstotliwości (od 0,5 do 8Hz). Impulsy te stosowane są w tzw. Salwach. Częstotliwość impulsów w obrębie salw  dochodzi do 80Hz i odczuwalna jest na granicy tolerancji bólowej. Za pomocą niewielkiej wielkości elektrod drażni się punkty bólowe, spustowe lub motoryczne zlokalizowane w tkance łącznej. Uśmierzenie bólu następuje po ok 20-30 min zabiegu, na skutek uwalniania endorfin.

Hiperstymulacja TENS

W tej metodzie wykorzystywane są impulsy o dużej częstotliwości (od 10 do 100Hz) i dużym natężeniu (ok. 100mA). Impulsem elektrycznym drażnione są punkty spustowe, wywołując głęboki ból, często na granicy tolerancji bólowej. Zabieg trwa nie dłużej niż 20min.

Rodzaje aparatów do elektroterapii

Na rynku dostępne są różne rodzaje aparatów do elektroterapii. Profesjonalna aparatura pozwala na wykonywanie różnego rodzaju zabiegów z zakresu elektrolecznictwa przy użyciu jednego aparatu. W tego rodzaju aparatach możliwe jest ustawienie rodzaju zabiegu, a następnie zalecanych parametrów. Aparaty te mają możliwość dopasowania rodzaju elektrod do wykonywanego zabiegu i leczonego schorzenia ze względu na zastosowanie wymiennych końcówek. Aparatura umożliwia podłączenie jednoczenie kilku obwodów prądu dzięki czemu możliwe jest wykonanie zabiegów z użyciem kilku elektrod jednocześnie jak również jednoczasowo u dwóch pacjentów (używając po 2 elektrody).  Są to aparaty do stosowania jedynie w gabinetach fizjoterapeutycznych. Dla pacjentów z przewlekłymi bólami o różnej lokalizacji możliwe jest niwelowanie bólu przy użyciu przenośnej domowej aparatury do elektrostymulacji TENS. Rozwój elektroniki pozwolił na produkcję niewielkiej wielkości aparatów do elektroterapii, które umożliwiają wykonanie zabiegów przeciwbólowych w domu, a tym samym ograniczenie zażywania przeciwbólowych leków i niwelowania ich negatywnego wpływu na organizm.

Przeciwwskazania do wykonywania zabiegu elektroterapii

Przed zastosowaniem zabiegów z zakresu elektrolecznictwa należy pamiętać o wykluczeniu przeciwwskazać do stosowania tego rodzaju zabiegów, do których należą:

•          Wszczepiony rozrusznik serca lub innego rodzaju elektroniczne implanty
•          Stosowanie pompy insulinowej
•          Choroba nowotworowa
•          Obecność metali w okolicach poddanych zabiegowi
•          Endoprotezy w okolicach poddanych zabiegowi
•          Ropne stany zapalne skóry i tkanek miękkich oraz inne zmiany skórne w okolicy poddanej zabiegowi
•          Uogólnione procesy zapalne i infekcje
•          Gorączka
•          Zaburzenia krzepnięcia krwi
•          Zakrzepy, zakrzepowe zapalenie żył, miażdżyca zarostowa tętnic, inne stany zagrażające zatorami
•          Ciąża (na okolicę brzucha, kręgosłupa lędźwiowego i pachwin)
•          Miejscowe zaburzenia czucia
•          Nietolerancja prądu przez pacjenta

Autor: mgr Kaja Kwiatkowska

Fizjoterapeutka, absolwentka Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie. Posiada 7-letni staż w zawodzie fizjoterapeutki oparty na pracy z pacjentami ortopedycznymi, urazowymi oraz sportowcami. Ukończyła liczne szkolenia z zakresu terapii manualnej oraz specjalistycznych form ćwiczeń ruchowych.

Zobacz artykuły tego autora